ฉันคือแม่น้ำโขง… ชดเชยและเยียวยาความสูญเสียของฉันได้ไหม?

รองศาสตราจารย์ ดร. กนกวรรณ มะโนรมย์ ผู้อำนวยการศูนย์วิจัยสังคมอนุภูมิภาคลุ่มแม่น้ำโขง คณะศิลปศาสตร์ มหาวิทยาลัยอุบลราชธานี เสนอให้มีการชดเชยและเยียวยาความสูญเสียของแม่น้ำโขงและของผู้คนที่พึ่งพาอาศัยแม่น้ำสายนี้ ผ่านงานเขียนเชิงอุปมาอุปไมยให้สายน้ำมีชีวิตและส่งเสียงเรียกร้องการชดเชยและเยียวยาด้วยตัวเองอีกครั้ง (Metaphorical approach)

การดำรงอยู่ของฉัน… แม่น้ำโขง… ร่างกายของฉันทอดยาวกว่า 4,000 กิโลเมตร ฉันเกิดแถวเทือกเขาหิมาลัย ตัวฉันยาวมาก พาดผ่านหลายประเทศ นับจากจีน พม่า เข้าสู่ลาว ไทย กัมพูชา กระทั่งจรดกับทะเลจีนใต้ที่เวียดนาม

หลายทศวรรษมานี้… ฉันถูกกระทำให้ทันสมัยด้วยการสร้างเขื่อนตามเนื้อตัวของฉันเต็มไปหมด จนฉันขาดความเป็นธรรมชาติ อิสระ และเสรีภาพดั่งที่ฉันเคยเป็นมา นั่นคือ ฉันเคยรินไหลและมีรูปร่างตามแบบธรรมชาติของฉันมานับแต่ปรากฏกายขึ้นมาในบรรณพิภพนี้ ฉันหดตัวและแห้งลงยามหน้าแล้ง และในทางกลับกัน สามารถขยายใหญ่ขึ้นและเอ่อท้นขึ้นมาในหน้าฝน บางครั้งฉันก็กรี้ยวกราดเพราะรองรับการไหลมาแรงๆ ของสายฝนหรือลมแรง แต่ฉันก็ชอบนะ เพราะฉันได้ออกกำลังกายจากการไหลไปกระแทกเกาะแก่งอย่างสนุกสนาน

ฉันทำหน้าที่เป็นแหล่งที่อยู่อาศัยอย่างสมดุลระหว่างปลา สัตว์น้ำ และพืชพรรณหลากหลายมากมายที่เกิดในตัวฉัน ฉันมีเพื่อนมากมาย ทั้งสัตว์ป่า พันธุ์ปลาชนิดต่างๆ นับพันๆชนิด และฉันก็เป็นช่องทางอพยพล่องขึ้นล่องลงของปลาตามฤดูกาล

Photos: Sayan Chuenudomsavad

ฉันรู้มาว่า คนสังคมภูมิภาคแม่น้ำโขงต้องการพลังงานไฟฟ้าเพื่อความสะดวกสบายและการพัฒนาเศรษฐกิจของพวกเขา ฉันรู้มาอีกว่านักวิศวกรรมด้านพลังงานชอบเสนอว่า การสร้างเขื่อนไฟฟ้าพลังน้ำคือการสร้างพลังงานสะอาดที่สุดประเภทหนึ่ง ด้วยเหตุผลที่ว่าเขาไม่ต้องกังวลอันตรายจากฝุ่นควันและการปล่อยก๊าซคาร์บอนไดอ๊อกไซต์สู่ชั้นบรรยากาศโลกเพื่อเพิ่มเติมให้โลกร้อน

มีคนแจ้งฉันว่า ฝ่ายรัฐและทุนขนาดใหญ่ในประเทศลุ่มน้ำโขงเห็นชอบว่าการสร้างเขื่อนคือทางออกของความมั่นคงทางพลังงาน การพัฒนาเศรษฐกิจ และลดโลกร้อน ดังนั้นเขื่อนขนาดใหญ่จึงสร้างบนตัวฉันโดยไม่สนใจว่าฉันจะคิดอย่างไร ฉันจะรู้สึกอย่างไร ฉันได้รับผลกระทบเพียงใด

ในช่วง 10 ปีมานี้ มีเขื่อนผุดเกิดบนเนื้อตัวฉันในเวลาไล่เลี่ยกัน หลายจุดแล้ว นับจากเขื่อนดอนสะโฮง เขื่อนไซยะบุรี เขื่อนหลวงพระบาง เขื่อนซำบ่อ และอีกหลายตัวที่กำลังจะตามกันมา ได้แก่ ปากแบ่ง สานะคาม บ้านกุ่ม ปากชม และ ภูงอย ไม่นับเขื่อนจำนวนมากมายกว่า 10 ตัวที่สร้างแล้วในส่วนร่างกายของตัวฉันที่อาศัยอยู่ในเมืองยูนาน ประเทศจีน

ความเป็นอยู่ของฉันมิได้ดำเนินไปอย่างปกติสุขอีกต่อไป เพราะฉันมิได้แยกตัวเด็ดขาดออกจากคนในสังคมที่ต้องการพลังงานไฟฟ้าจากฉัน ฉันถูกเรียกร้องจากภาครัฐว่าให้ทำหน้าที่เป็นผู้ปลดปล่อยพลังงานไฟฟ้าและตัวสร้างรายได้ให้กับประเทศ และถูกกำหนดโดยบริษัทสร้างเขื่อนว่าเป็นแหล่งสร้างกำไรมหาศาลจากการลงทุน ขณะที่ฉันก็ถูกกำหนดโดยคนธรรมดาๆ ที่อาศัยอยู่ใกล้ฉัน ให้ฉันเป็นแหล่งการเลี้ยงชีพและสร้างสรรค์วัฒนธรรมชุมชนของเขา

ก่อนการสร้างเขื่อนแต่ละเขื่อน บริษัทที่ปรึกษาทั้งหลายก็ทำหน้าที่ของตัวเองโดยการเข้าไปประเมินผลกระทบสิ่งแวดล้อมเพื่อดูว่าสถานภาพปัจจุบันของฉันเป็นอย่างไร รวมทั้งระบบต่างๆ ของของฉันเป็นอย่างไร เช่น ดิน คุณภาพดิน น้ำ ทั้งปริมาณและคุณภาพน้ำ สัตว์ป่า ทั้งบนบกและบนท้องฟ้า พืชพรรณตามธรรมชาติในตัวฉันและใกล้กับฉัน ชนิดปลา ปริมาณของปลา อาหารของปลา การอพยพของปลา รวมทั้งความเป็นอยู่ของคนในชุมชนที่ติดกับตัวฉัน เป็นต้น

ฉันเห็นว่า การประเมินผลกระทบสิ่งแวดล้อมเกี่ยวกับฉันและผู้คนริมโขงที่อยู่ร่วมกับฉันก่อนการสร้างเขื่อนทุกตัวในเนื้อตัวของฉัน มิได้มีความตรงไปตรงมาแบบ 2+2 แล้วได้ 4 นะจะบอกให้ เพราะคนที่เขามาประเมินตัวฉันนั้นมักมีความคิดและอคติมาก่อนหน้าแล้วว่า เขื่อนคือการตอบโจทย์ที่ดีด้านพลังงานและการลดโลกร้อน อีกทั้งการกำหนดขอบเขตผลกระทบต่อฉันและผู้คนที่อยู่รายล้อมตัวฉันก็ใช่ว่าจะสามารถขยายให้ครอบคลุมพื้นที่ให้ไกลออกไปให้มากที่สุดเท่าที่จะทำได้เสียเมื่อไหร่ เพราะการกำหนดขอบเขตพื้นที่ที่คาดว่าจะได้รับผลกระทบของเขื่อนต่อฉัน เพื่อนๆ ทรัพยากรของฉัน และผู้คนที่อาศัยอยู่ใกล้ฉันและอาศัยฉันทำมาหากินนั้น มันขึ้นกับงบประมาณ เวลา และ โจทย์ที่ได้รับมาของผู้ประเมินเป็นหลักมากกว่า

แต่ฉันพูดเองไม่ได้ ผลการประเมินออกจากรายงานของบริษัทที่ปรึกษาออกมาอย่างไรก็ตามนั้น ฉันไม่เห็นด้วยแต่ก็พูดไม่ได้ ฉันอยากให้เขาทบทวนใหม่ฉันก็พูดไม่ได้ ฉันเห็นคนริมโขงที่รักฉันและพึ่งพาอาศัยฉันไปฟ้องศาลเพื่อฉัน เขาก็แพ้ เพราะศาลไทยไม่มีอำนาจพิพากษาข้ามประเทศ ฉันทำอะไรได้บ้างไหม?

เขื่อนบนตัวฉัน… กำลังกัดกร่อนทำลายลึกลงไปถึงระบบอวัยวะส่วนต่างๆ ที่สำคัญในตัวฉัน ทีละนิด ๆ

ฉันอึดอัด ฉันแทบหายใจไม่ออก ฉันกำลังป่วย ฉันถูกตัดออกเป็นท่อนๆ ถูกจับแยกออกเป็นส่วนๆ ด้วยเขื่อนแต่ละตัว บางส่วนในร่างกายของฉัน เริ่มมีอาการเน่าเหม็นเพราะน้ำในตัวฉันมันไหลไม่สะดวก มันถูกกักกั้น มันถูกบังคับไม่ไหลบ้าง ไม่ให้ไหลบ้าง ไหลแรงบ้าง ช้าบ้าง อีกทั้งฉันก็แทบไม่สามารถส่งตะกอนอันสมบูรณ์จากส่วนบนของร่างกายไปยังด้านล่างเพื่อให้เพื่อนๆ ได้ใช้อย่างเคย ไม่ว่าจะเป็น ฝูงปลา พืชพรรณ และ ผู้คนที่อาศัยความสมบูรณ์ของตะกอนของฉันในการเพาะปลูกพืชเพื่อกินและขาย สุขภาวะและความสมบูรณ์ของฉันกำลังหายไป

ใครบ้างล่ะ ที่พูดแทนฉัน… แม่น้ำโขงได้? ใครพูดแทนปลา แพลงตอน โขดหิน เกาะแก่ง เม็ดทราย ต้นไม้ พืชน้ำ กุ้ง หอย และปูปลาได้?

ใครพูดแทนบทบาทหน้าที่ของฉันได้บ้าง อาทิ

ฉัน (แม่น้ำโขง) เป็นพื้นที่รองรับการอพยพของปลา

ฉันเป็นแหล่งอาหารของปลา

ฉันเป็นแหล่งสร้างรอยยิ้มและเสียงหัวเราะ

ฉันเป็นแหล่งพักกายใจของคน

ฉันเป็นแหล่งฝึกว่ายน้ำของเด็กๆ ริมโขง

ฉันเป็นแหล่งฝึกหาปลาและใช้เครื่องมือหาปลาที่พ่อแม่สอนลูกๆ หลานๆ ของเขา

ฉันเป็นแหล่งก่อเกิดความเชื่อและงานบุญประเพณี

ฉันปล่อยตะกอนอันสมบูรณ์ให้กับระบบนิเวศและผู้คน

ฉันให้บริการเพื่อนๆ นิเวศของฉัน

ฉันอยากได้รับการรักษาเยียวยาและชดเชยสิ่งที่ฉันสูญเสียไปจากที่ตัวฉันถูกใช้เพื่อสร้างเขื่อนและปล่อยพลังงานไฟฟ้าออกมา สิ่งที่ฉันปรารถนามากที่สุด ณ ตอนนี้คือ หยุดสร้างเขื่อนบนตัวฉันได้แล้ว มีผืนดินมากมายที่ว่างเปล่าและมีแสงแดดมากมายมหาศาลที่ทำหน้าที่เป็นแหล่งพลังงานได้แทนฉัน และมีพลังงานลมมากมายที่ใช้ปั่นไฟฟ้าแทนฉันได้

ในส่วนที่สร้างเขื่อนบนตัวฉันไปแล้ว คงเลยตามเลยไปแล้ว แต่ช่วยชดเชยความเสียหายให้ฉันได้ไหม? เพิ่มจำนวนปลาให้กับฉัน ทำแหล่งอนุรักษ์ปลา เพื่อให้ปลาที่เป็นเพื่อนที่ดีที่สุดผู้หนึ่งของฉันได้กลับมา และชดเชยเยียวยาผู้คนที่พึ่งพาอาศัยฉัน เพราะฉันป่วย ไม่สามารถดูเแลเขาได้เหมือนเดิม สร้างกองทุนให้กับพวกเขา เพื่อให้ลูกหลายของเขามีชีวิตที่ดีขึ้น