ที่ผ่านมา แม้ประเทศไทยจะตื่นตัวและพัฒนาระบบเตือนภัยหลังเกิดเหตุการณ์สึนามิ แต่ระยะเวลาที่ล่วงเลยมา 2 ทศวรรษ อุปกรณ์เตือนภัย อาคารหลบภัย ป้ายเตือน ที่ถูกสร้างและติดตั้งในพื้นที่เสี่ยงภัยหลายอย่างชำรุดทรุดโทรมไปตามกาลเวลา เพราะขาดการดูแลเอาใจและขาดงบประมาณบำรุงรักษา จนก่อให้เกิดคำถามและข้อกังขาถึงความพร้อมของการรับมือภัยพิบัติสึนามิของประเทศ นิตยา กีรติเสริมสิน Thai PBS วิเคราะห์
”ผมเชื่ออยู่เสมอว่า เราจะวิ่งไว้ก่อน อพยพไปก่อน ดีกว่าที่เราจะไม่มีโอกาสอพยพ”
บทเรียนเมื่อครั้งตกอยู่ในสถานะผู้ประสบภัยสึนามิ ยังคงอยู่ในความทรงจำของ ไมตรี จงไกรจักร์
20 ปีก่อน มหันตภัยร้ายแรงครั้งประวัติศาสตร์ของไทยทำให้ไมตรีต้องสูญเสียญาติพี่น้องรวมๆ กว่า 40 คน นั่นกลายเป็นจุดเริ่มต้นให้เขาเดินหน้าผลักดันให้สังคมไทยตระหนักถึงการพัฒนาระบบแจ้งเตือนภัยและการอพยพที่มีประสิทธิภาพ เพื่อความปลอดภัยลดความเสี่ยงการสูญเสียที่อาจเกิดขึ้นจากภัยพิบัติ โดยอาศัยบทบาทการขับเคลื่อนในฐานะผู้จัดการมูลนิธิชุมชนไทและเครือข่ายการจัดการภัยพิบัติในเวลานี้
ที่ผ่านมาแม้ไทยตื่นตัวและพัฒนาระบบเตือนภัยหลังเกิดเหตุการณ์สึนามิ อุปกรณ์เตือนภัย อาคารหลบภัย ป้ายเตือน ถูกสร้างขึ้นและติดตั้งในพื้นที่เสี่ยงภัย แต่ระยะเวลาที่ล่วงเลยมา 2 ทศวรรษ หลายอย่างชำรุดทรุดโทรมไปตามกาลเวลา เพราะขาดการดูแลเอาใจและขาดงบประมาณบำรุงรักษา
นี่คือสิ่งที่ไมตรีตั้งคำถามมาโดยตลอดว่า เมื่อไหร่การกระจายอำนาจจะเกิดขึ้นอย่างเป็นรูปธรรม เพื่อให้กลไกท้องถิ่นสามารถเข้ามาดูแลร่วมจัดการรับมือภัยพิบัติได้ด้วยตัวเอง?
ระบบเตือนภัย เมื่อไหร่จะสร้างความเชื่อมั่น?
หอเตือนภัยในพื้นที่เสี่ยงภัยสึนามิ คือสิ่งจำเป็นลำดับแรกๆ เพื่อลดความเสี่ยง และทำให้ประชาชนรับรู้ถึงการแจ้งเตือน ซึ่งในตอนนี้ไมตรีให้ข้อมูลว่า มีอยู่ประมาณ 18 แห่งในพื้นที่เสี่ยงภัย แต่ละแห่งถูกติดตั้งอยู่ในพื้นที่เสี่ยง บางตำแหน่งอยู่ในแหล่งท่องเที่ยว บางตำแหน่งอยู่ในพื้นที่ชุมชน ปัจจุบันใช้วิธีทดสอบสัญญาณเตือนภัยทุกวันพุธ เวลา 8.00 น. ด้วยเพลงชาติ ซึ่งหลายปีมานี้ ก็อาจจะยังไม่ได้มีเสียงสัญญาณเตือนที่เป็นระบบมากนัก
“ที่ผ่านมาเคยมีข้อผิดพลาด สัญญาณไม่ดังในขณะที่เกิดการซักซ้อม เคยมีข้อผิดพลาดสัญญาณเตือนดังต่อเนื่องหลายนาที โดยไม่มีแผ่นดินไหว มันก็เลยเป็นปัจจัยให้คนในพื้นที่บางส่วนขาดความเชื่อมั่นว่า เมื่อเกิดเหตุการณ์จริงเกิดขึ้นแล้ว มันจะยังดังเตือนได้อยู่ไหม?” ไมตรีกล่าว
อีกระบบสำคัญคือ ทุ่นเตือนภัยสึนามิ ซึ่งไมตรีบอกว่า เวลาที่สัญญาณขาดหาย อาจต้องใช้เวลาเกือบ 2 ปี กว่าจะได้กลับไปดำเนินการแก้ไขวางทุ่นใหม่ โดยในปีนี้ เมื่อวันที่ 25 พฤศจิกายน 2567 ก็เพิ่งได้กลับไปวางทุ่นอีกรอบ เพราะที่ผ่านมาเคยมีเหตุการณ์พบว่าเมื่อวางทุ่นไปแล้วประมาณ 3 เดือน 5 เดือน สัญญาณทุ่นก็ขาดหาย
ปัจจุบันนี้ ประชาชนในพื้นที่เสี่ยงจึงเหมือนต้องช่วยเหลือตัวเอง ต้องตื่นรู้ เรียนรู้ และพยายามใช้ความรู้ที่มี พยายามหาแอปพลิเคชันหรือเว็บไซต์ อื่น ๆ เพื่อคอยเช็คข้อมูลด้วยตัวเอง
“สิ่งที่เราทำคือความพยายามสร้างความปลอดภัย เช่น หากรอให้หอเตือนภัยดัง จริง ๆ เราก็อาจจะควบคุม การอพยพของคนไม่ได้ จึงต้องหูไวตาไว เพื่อวางแผนให้ดี ลดความสูญเสีย ที่สำคัญคือเราก็ไม่แน่ใจว่า หอเตือนภัยมันจะดังหรือไม่ ดังนั้นเราเลยจำเป็นต้องเตือนภัยกันเองในชุมชน และผมเชื่ออยู่เสมอว่า เราจะวิ่งไว้ก่อน อพยพไปก่อน ดีกว่าที่เราจะไม่มีโอกาสอพยพ อันนี้ยังเป็นปัจจัยสำคัญ” ไมตรีกล่าวเสริม
ส่วนเรื่อง หอหลบภัยสึนามิ ไมตรียอมรับว่า เกือบทุกแห่งยังมีปัญหาความไม่พร้อม เช่น ระบบไฟฟ้า, ระบบห้องน้ำ, ระบบน้ำประปา อาจจะไม่เอื้อให้ใช้บริการหากภัยพิบัติเกิดขึ้นจริง เพราะเก่า ชำรุด ที่สำคัญคือการดูแลจากหน่วยงานรัฐอาจยังมีข้อจำกัด หากจะทำให้หอหลบภัยเป็นประโยชน์และไม่ถูกทำลาย ไม่เสียหาย อาจจำเป็นต้องมอบให้ชุมชนหรือท้องถิ่นได้ร่วมจัดการ เช่น อาจทำเป็นศูนย์เรียนรู้ข้างล่างหรือทำเป็นตลาดชุมชนข้างล่าง เพราะหากเกิดอะไรขึ้นก็ปรับเปลี่ยนมารองรับเมื่อเกิดเหตุได้ ซึ่งในบางกรณีถ้าไม่เป็นภาระท้องถิ่นมากจากค่าใช้จ่ายเดิม ก็อาจทำให้หอหลบภัยไม่ต้องซ่อมแซมทุกปี ปัจจุบันยังติดที่กลไกหลายส่วน
Credit: ศ.เป็นหนึ่ง วานิชชัย ผอ.ศูนย์วิจัยแผ่นดินไหวแห่งชาติ
ทลายข้อจำกัดให้ชุมชน-ท้องถิ่นดูแลจัดการภัยพิบัติ
ที่ต้องยอมรับกันตอนนี้คือ โลกกำลังเกิดการเปลี่ยนแปลงส่งผลให้ภัยพิบัติรุนแรงและถี่มากขึ้น แม้ที่ผ่านมาการจัดการภัยพิบัติมีกฎหมายที่เอื้อให้เกิดการจัดการในภาวะวิกฤต แต่ไมตรีก็มองว่าไทยยังไม่มีระเบียบที่เอื้อมากพอเพื่อให้ชุมชนและท้องถิ่นเตรียมพร้อมรับมือภัยพิบัติ ในโอกาสครบรอบ 20 ปีสึนามิ เป้าหมายสูงสุดคือต้องทำให้เกิดการกระจายอำนาจ หน้าที่ งบประมาณให้กับชุมชนและท้องถิ่น
ผู้จัดการมูลนิธิชุมชนไทบอกด้วยว่า ได้จัดทำแผนเตรียมพร้อมรับมือภัยพิบัติระดับชุมชนและท้องถิ่น ให้ร่วมกันฝึกคน ร่วมกันทำข้อมูล ร่วมกันฝึกซ้อมแผนอพยพในทุกภัยพิบัติ ร่วมกันสร้างเครื่องไม้เครื่องมือวัสดุอุปกรณ์ เช่น เรือ อุปกรณ์กู้ชีพ เสื้อชูชีพให้เป็นของชุมชน และท้องถิ่น โดยไม่ต้องคาดหวังว่าเมื่อเกิดเหตุแล้วใครจะมาช่วย
“เราไม่ต้องคาดหวังว่า เกิดภัยแล้วรัฐบาลจะส่งคนมาช่วยเรา เราไม่ต้องไปเป็นภาระให้สังคมมากนัก ผมคิดว่าพื้นฐานเหล่านี้ กับความเสี่ยงภัยของชุมชนกว่า 40,000 ชุมชน เราจะทำให้ชุมชนพร้อมรับมือภัยได้ ผมคิดว่าหัวใจสำคัญของสังคมไทยรอบนี้ ต้องวางเป้าหมายเดียวกันว่า ต้องทำให้ชุมชนและท้องถิ่นเป็นหน่วยงานหลักในการบริหารจัดการภัยพิบัติระดับพื้นที่” ไมตรีกล่าว
คนรุ่นหลังต้องปลอดภัยจากภัยพิบัติ
ในวาระครบรอบ 20 ปี สึนามิที่ถือเป็นจุดเริ่มต้นของการจัดการภัยพิบัติประเทศไทยและได้ขยายผลไปสู่การปฏิบัติในหลายพื้นที่ แต่ ไมตรีก็ยอมรับว่า ยังมีอีกหลายชุมชนที่ไม่เคยประสบภัยพิบัติ จึงย้ำเรื่องการเรียนรู้ การเตรียมพร้อมรับมือภัยพิบัติ มีความจำเป็น 20 ปีที่ผ่านมาเด็กและเยาวชนคนรุ่นใหม่ที่อายุไม่ถึง 20 ปี ไม่เคยเจอสึนามิ การจัดงานรำลึกสึนามิจึงเป็นเหมือนกระบวนการเรียนรู้ร่วม ของคนในพื้นที่เสี่ยงภัย สังคมไทย และเด็กรุ่นใหม่ที่กำลังเติบโตขึ้น เพื่อให้พวกเขาได้ร่วมกันตระหนักรู้ว่า สึนามิมีโอกาสเกิดได้ทุกเมื่อ
“เราต้องการยกระดับการจัดการภัยพิบัติให้มีระบบจัดการที่ดี ให้เป็นนโยบายสาธารณะของสังคม ให้เป็นนโยบายของรัฐบาล ที่จะร่วมกันสร้างประเทศไทยให้ปลอดภัยจากภัยพิบัติ ไม่ว่าจะเป็นสึนามิหรือภัยพิบัติอื่นๆ” ไมตรีกล่าว
บทเรียนจากสึนามิทำให้คนไทยได้เรียนรู้ระบบเตือนภัยที่ดี ทั้งจากการป้องกันภัยสึนามิและภัยพิบัติอื่น ๆ ความสำคัญเรื่องนี้จึงหมายถึงการเปลี่ยนผ่านแนวคิดที่ พล.อ.อ. สมนึก สวัสดิ์ถึก ผู้แทนศูนย์เตือนภัยพิบัติแห่งชาติ กรมป้องกันและบรรเทาสาธารณภัย แสดงให้เห็นการเรียนรู้และปรับตัวของไทย
ที่ผ่านมาพื้นที่เสี่ยงภัยพิบัติสึนามิของไทยส่วนใหญ่เป็นพื้นที่ชายฝั่งทะเลอันดามัน 6 จังหวัด ได้แก่ ระนอง, พังงา, ภูเก็ต, กระบี่, ตรัง และ สตูล ครอบคลุมพื้นที่ 27 อำเภอ 102 ตำบล 509 หมู่บ้าน ปัจจุบันหลายพื้นที่มีการพัฒนาระบบเตือนภัยต่อเนื่อง และมีการติดตั้งอุปกรณ์เตือนภัยต่าง ๆ มาจนถึงปัจจุบันจนเกิดกระบวนการแจ้งเตือนภัยต่าง ๆ ดังนี้
ระเบียบและข้อกฎหมายที่เกี่ยวข้อง
ที่ผ่านมามีการวางแผนกระบวนการแจ้งเตือนภัยในข้อที่เป็นระเบียบ และข้อกฎหมาย จะมีพระราชบัญญัติป้องกันและบรรเทาสาธารณภัย พ.ศ.2550 มีแผนการป้องกันและบรรเทาสาธารณภัยแห่งชาติ พ.ศ. 2564-2570 และมีระเบียบสำนักนายกรัฐมนตรีว่าด้วยการบริหารระบบการเตือนภัยพิบัติแห่งชาติ พ.ศ. 2562
บทบาท หน้าที่ ‘ศูนย์เตือนภัยพิบัติแห่งชาติ’
ทำหน้าที่รับข้อมูลและข่าวสารจากหน่วยงานทั้งในประเทศและต่างประเทศ ข้อมูลจากอุปกรณ์ตรวจวัดสภาพอากาศ ทุ่นตรวจวัดสึนามิ และข้อมูลจากเครือข่ายฯ ในพื้นที่ หลังจากนั้นจะเข้าสู่กระบวนการ วิเคราะห์ และตัดสินใจ โดยใช้ความรู้ทางเทคนิคหรือผู้เชี่ยวชาญเกณฑ์การพิจารณาการประเมินสถานการณ์ และผลกระทบของภัยพิบัติพื้นที่ีเสี่ยงภัย สถิติการเกิดภัย
อุปกรณ์เตือนภัย
หอเตือนภัย 354 แห่ง อยู่ในพื้นที่เสี่ยงภัยสึนามิ 18 แห่ง ส่วนเครื่องรับสัญญาณเตือนภัย (EVAC) 163 เครื่อง สถานีถ่ายทอดสัญญาณ (CSC) 301 แห่งnหอเตือนภัยขนาดเล็ก 674 แห่ง หอกระจายข่าวในหมู่บ้านและชุมชน ทั้งหมดนี้จะอยู่ในพื้นที่เสี่ยงภัย
สำหรับ หอเตือนภัยจำนวน 354 แห่ง ติดตั้งอยู่ในพื้นที่เสี่ยงภัยทั่วประเทศ โดยรับสัญญาณเตือนภัยผ่านดาวเทียมโดยตรงจากระบบควบคุมการเตือนภัย ศูนย์เตือนภัยพิบัติแห่งชาติ เพื่อแจ้งเตือนภัยแก่ประชาชนถึงภัยพิบัติต่าง ๆ ในลักษณะเสียงไซเรนและคำพูดที่เตรียมไว้ โครงสร้างของส่วนฐานหอเตือนภัยเป็นคอนกรีตเสริมเหล็ก มีลักษณะ stand alone และ self sustain มีความสูง 16.5 เมตรจากพื้นดิน เส้นผ่านศูนย์กลางอย่างน้อย 1 เมตร ทาสีขาว ฐานของหอเตือนภัยมีพื้นที่ไม่เกิน 4 x 4 ตารางเมตร ล้อมรั้วด้วยตาข่าย มีลวดหนาม 3 แถว ที่ด้านบนของรั้ว อุปกรณ์ที่ใช้ส่งสัญญาณและรัศมีการส่งสัญญาณ ระบบกระจายเสียงประกอบด้วย ลำโพงและเครื่องขยายเสียง กำลังงานที่ส่งออกไม่น้อยกว่า 115 dB ที่ระยะห่าง 30 เมตร มีรัศมีการส่งสัญญาณอย่างต่ำ 1 กิโลเมตรจากจุดติดตั้ง
ช่องทางการกระจายข้อมูล
ประชาชน จะได้รับข่าวสารผ่าน Application ด้วยการส่งผ่าน Line Thai และ Disaster Alert ส่วนทาง Social Media จะเป็นทาง Line Twitter Facebook ถัดจากนี้ ไทยกำลังจะนำระบบ Cell Broadcast ที่ประชาชนผู้ใช้มือถือได้รับการเตือนภัยในพื้นที่เสี่ยง แต่หากย้อนกลับมามองในแง่การเตือนภัยสึนามิ ในมุมหน่วยงานปฎิบัติหรือผู้ที่เกี่ยวข้องก็จะได้รับสัญญาณเตือนภัยจากอุปกรณ์ต่าง ๆ เช่น ท้องถิ่น, ผู้ว่าราชการจังหวัด, ปภ.จังหวัด, นายก อปท., กำนัน, ผู้ใหญ่บ้าน นอกจากจะมีหนังสือราชการ Line SMS ที่ได้รับก่อนส่งต่อมายังประชาชนก็เป็นกระบวนการตามกรอบที่วางไว้
อย่างใน จ.กระบี่ มีหอเตือนภัยทั้งหมด 32 หอที่กระจายอยู่ตามพื้นที่เสี่ยงภัยทางศูนย์เตือนภัยพิบัติแห่งชาติ ได้มีการทดสอบสัญญาณทุกวันวันพุธหลังเคารพธงชาติ นั่นหมายความว่า หากทุ่นเตือนภัยสึนามิส่งสัญญาณมาในเหตุสึนามิ จะมีการเตือนของจริงมาทั้งหมด 5 ภาษา ได้แก่ ไทย, อังกฤษ, เยอรมัน, จีน และญี่ปุ่น เพื่อให้อพยพไปที่สูงได้ทันท่วงที
สหรัฐ วงศ์สกุลวิวัฒน์ รองอธิบดีกรมป้องกันและบรรเทาสาธารณภัย (ปภ.) เน้นย้ำว่า ได้บูรณาการด้านการจัดการสาธารณภัยให้เป็นไปอย่างเป็นระบบ โดยมีหน่วยเผชิญเหตุที่ครอบคลุมทุกพื้นที่ทั่วประเทศ ประกอบด้วย หน่วยปฏิบัติระดับพื้นที่ชายฝั่งทะเลอันดามัน ได้แก่ ศูนย์ป้องกันและบรรเทาสาธารณภัย เขต 12 สงขลา ดูแลรับผิดชอบพื้นที่ จ.สตูล และศูนย์ป้องกันและบรรเทาสาธารณภัย เขต 18 ภูเก็ต ดูแลรับผิดชอบพื้นที่ จ.ระนอง, พังงา, ภูเก็ต, กระบี่ และตรัง เพื่อเตรียมความพร้อมและประสานการปฏิบัติด้านการจัดการภัยสึนามิ ในพื้นที่เสี่ยงได้อย่างมีประสิทธิภาพ
ทั้งนี้ การติดตั้งทุ่นตรวจวัดคลื่นสึนามิในมหาสมุทรอินเดียและทะเลอันดามัน ถือเป็นกลไกหนึ่งในการป้องกันและลดผลกระทบจากภัยสึนามิ เพื่อให้สามารถเตือนภัยได้ล่วงหน้าอย่างรวดเร็ว ส่งผลให้ประชาชนและนักท่องเที่ยวในพื้นที่ชายฝั่งอันดามันของประเทศไทย และประชาชนในภูมิภาครอบมหาสมุทรอินเดีย สามารถเตรียมพร้อมรับมือกับภัยสึนามิ และอพยพหนีภัยได้อย่างทันท่วงที ขณะที่อุปกรณ์ระบบเตือนภัยสึนามิในพื้นที่ 6 จังหวัดเสี่ยง ก็มีการพัฒนาปรับปรุงให้ดีขึ้นต่อเนื่อง
20 ปี เหตุการณ์มหันตภัยสึนามิ ได้ช่วยจุดให้ทุกภาคส่วนในสังคมไทยหันมาตระหนักเรื่องการแจ้งเตือนภัยพิบัติมากขึ้น ตั้งแต่เครื่องไม้ เครื่องมือ ไปจนถึงกลไกทางกฎหมาย และนโยบาย
แต่ช่วงเวลาที่ผ่านมา เสียงสะท้อนจากภาคประชาชนเอง ก็พอจะย้ำเตือนถึงข้อจำกัดในหลากหลายมิติ ที่อาจส่งผลให้ระบบเตือนภัยพิบัติ ใช้ได้ไม่เต็มศักยภาพ ดังนั้น ในช่วงเวลาที่สภาพอากาศเอาแน่เอานอนไม่ได้ และการเปลี่ยนแปลงภูมิอากาศทำให้คนไทยและคนทั่วโลกยังต้องอยู่ภายใต้ความเสี่ยง นี่จึงถือเป็นโอกาสที่ภาครัฐควรให้ความสำคัญกับระบบเตือนภัยพิบัติให้สามารถใช้ได้จริง อย่างน้อย นี่อาจช่วยให้ผู้ประสบภัยไม่ต้องสูญเสียชีวิต และทรัพย์สิน เหมือนอย่างที่ผ่าน ๆ มา
บทความ “20 ปี สึนามิ อุปกรณ์เตือนภัย – อาคารหลบภัย พร้อมไหม?” ตีพิมพ์ครั้งแรกใน The Active, Thai PBS
ผู้ประกาศข่าว/ ผู้สื่อข่าวด้านงานวิเคราะห์สภาพอากาศและภัยพิบัติ Thai PBS